بيم‌ها و اميدها براي احياي مجدد نگين فيروزه‌اي شمالغرب کشوربررسی پیامدهای عدم احیاء دریاچه ارومیهدري
بيم‌ها و اميدها براي احياي مجدد نگين فيروزه‌اي شمالغرب کشوربررسی پیامدهای عدم احیاء دریاچه ارومیهدرياچه اروميه که با نام‌هاي درياچه شاهي، رضاييه و درياچه چيچست نيز شناخته مي‌شود، يک درياچه آب شور در شمال غربي ايران و بزرگ‌ترين درياچه داخلي کشور است. اين درياچه ميان دو استان آذربايجان غربي و آذربايجان شرقي قرار گرفته است. سطح آب درياچه در دهه‌هاي اخير به‌طور چشمگيري کاهش پيدا کرده و تا سال 1401، 95 درصد درياچه خشک شد و درحال حاضر نيز اثري از آب در اين پهنه آبي وجود ندارد. مساحت اين درياچه در سال 1377 در حدود شش هزار کيلومتر مربع بود که در رديف بيست و پنجمين درياچه بزرگ دنيا از نظر مساحت قرار مي‌گرفت. درياچه اروميه در سال 1374 بيشترين حجم آب به ميزان 32 ميليارد متر مکعب داشت. درياچهٔ اروميه به عنوان بزرگ‌ترين درياچهٔ داخلي ايران، بزرگ‌ترين درياچهٔ آب شور در خاور ميانه، و ششمين درياچهٔ بزرگ آب شور دنيا شناخته مي‌شد.حوضه آبريز درياچه اروميه در مختصات جغرافيايي 44٫13 تا 47٫54 طول شرقي و 35٫41 تا 38٫30 عرض شمالي قرار دارد. بخش شمالي آن از يک محدودهٔ کم‌وبيش مسطح تشکيل شده است که بين ارتفاعات گستردهٔ شرقي، جنوبي و غربي حوزه محصور است. حد غربي اين حوزه را ارتفاعات مرز ايران و ترکيه تشکيل مي‌دهد که از غرب سلماس تا غرب اشنويه و شمال پيرانشهر کشيده شده است.بخش بزرگي از آب اين درياچه از رودخانه‌هاي زرينه‌رود، سيمينه‌رود، تلخه رود، گدار چاي، باراندوزچاي، شهرچاي، نازلي چاي و زولاچاي تغذيه مي‌شده است.مهم‌ترين جزاير اين درياچه عبارت‌اند از جزيره کبودان، اشک داغي، آرزو و اسپير. مديرکل مديريت بحران آذربايجان غربي در سال 1401 گفت طي بيش از دو دهه گذشته، هرسال به‌طور متوسط 40 سانتي‌متر از ارتفاع درياچه اروميه کاسته شده و اکنون کل اين درياچه خشک شده است.درياچه اروميه بزرگ‌ترين آبگير دايمي در آسياي غربي در شمال غرب فلات ايران قرار گرفته است. حوضهٔ آبريز درياچه اروميه، 51٬876 کيلومتر مربع است[9] معادل بيش از 3٪ مساحت کل کشور ايران مي‌باشد. اين حوضچه توسط مجموع 60 رودخانه سيرآب مي‌شود که 21 رودخانه دايمي يا فصلي هستند و 39تاي آنها دوره‌اي مي‌باشند. از اين ميان زرينه رود (جيغاتي چاي)، سيمينه رود (طاطائو چاي) و آجي چاي (تلخه‌رود) ورودي‌هاي اصلي به درياچه اروميه بودند.اين حوضه با داشتن دشت‌هايي مانند دشت اروميه، تبريز، آذرشهر، بوکان، بناب، ملکان، مياندوآب، مهاباد، نقده، سلماس، پيرانشهر و اشنويه، يکي از کانون‌هاي ارزشمند فعاليت کشاورزي و دامداري در ايران به‌شمار مي‌رود. سد بزرگ مخزني بوکان نقش مهمي در حفظ اين درياچه تاکنون داشته است.*سد سازي در حوضه درياچه اروميهطي دهه‌هاي گذشته سدسازي‌هاي گسترده و برداشت آب قابل توجهي در حوضه آبريز درياچه اروميه انجام شده است بطوري که تا سال 1396، 23 سد در اين حوضه آبريز به بهره‌برداري رسيده،10 سد درحال احداث بوده و مطالعات احداث 41 سد ديگر نيز درحال انجام است.وزارت نيرو از اين سدها دفاع مي‌کند و وجود آنها را براي درياچه مضر نمي‌داند، اما منتقدان معتقدند اين سدها به علت دگرگون کردن جريان طبيعي رودخانه‌هايي که آب درياچه را تغذيه مي‌کردند، اثرات تعيين‌کننده‌اي در کاهش آب درياچه داشته‌اند.دلايل بسياري براي خشک شدن درياچه ذکر شده است. کاهش بارندگي، برداشت بي‌رويه آب از منابع ورودي، سدسازي‌هاي ايران و ترکيه، استفاده از منابع سطحي توسط کشاورزان، حفر چاه‌هاي غيرمجاز و اجراي طرح‌هاي عمراني بدون ملاحظات زيست‌محيطي از دلايل اصلي افت مداوم تراز آبي درياچه تا سال 1404 عنوان مي‌شود. تحقيق جديدي توسط چند تن از محققان در آمريکاي شمالي نشان مي‌دهد خشک‌سالي تنها باعث کاهش 5 درصدي بارش در حوضه آبريز درياچه شده و عوامل انساني شامل پروژه‌هاي جاه‌طلبانه توسعه اقتصادي-آبي به همراه ساخت بزرگراه 15 کيلومتري بر روي درياچه با دريچه کوچک 1/2 کيلومتري وضعيت درياچه را به بحران کشانيده است. در اين ميان استاندار آذربايجان غربي در خصوص وضعيت فعلي، برنامه‌هاي دولت براي احياي اين درياچه مي‌گويد: با شروع به کار دولت چهاردهم، جلسات کارگروه ملي نجات درياچه اروميه به منظور بررسي و ارزيابي اقدامات انجام شده در سال‌هاي قبل برگزار شد که پس از ارزيابي‌هاي انجام شده ازسوي معاون اول رئيس‌جمهور و وزارتخانه‌هاي مرتبط مسئوليت دبيرخانه کارگروه ملي نجات درياچه اروميه در بهمن ماه سال 1403 به استان واگذار شد.رضا رحماني افزود: پس از ابلاغ مسئوليت دبيرخانه کارگروه ملي نجات درياچه اروميه، جلسات با محوريت علمي دانشگاه اروميه تشکيل و دستور ايجاد رديف بودجه اختصاصي براي طرح‌هاي احياي درياچه اخذ ودر جلسه اخير کارگروه ملي نجات درياچه اروميه مصوب و جهت تامين اعتبار به وزارت کشور و سازمان برنامه و بودجه کشور منعکس گرديد.وي گفت: اميدواريم اين طرح‌ها که همگي در راستاي احياي درياچه است پس از تامين اعتبارات موردنياز ازسوي دولت، از ابتداي سال آبي(مهر ماه 1404) آغاز و به مرور زمان اثرات آن را در احياي درياچه اروميه شاهد باشيم. البته برگزاري نشست‌هاي مختلف با رئيس‌جمهور محترم، معاون اول رئيس‌جمهور و وزرا و مسئولين سازمان‌هاي مربوطه در جهت تخصيص اعتبارات ملي و تسريع در اجراي برنامه‌هاي احياي درياچه اروميه را هم داشته ايم.وي بدون نام بردن از برنامه‌ها و اقدامات پيش‌بيني شده براي احياي درياچه اروميه گفت: اقدامات ويژه‌اي با حمايت‌هاي جدي رئيس جمهور درحال شکل‌گيري است که انشالله خبرهاي خوبي در اين زمينه به محض حصول نتيجه نهايي به ملت شريف خواهيم داد.*چرا درياچه اروميه در سال آبي جاري به نقطه‌اي از حالت بحراني رسيد؟سعيد عيسي پور مدير دفتر برنامه‌ريزي و تلفيق ستاد احياي درياچه اروميه در اين خصوص گفت:درياچه اروميه در سال آبي جاري به دليل کاهش 40 درصدي بارش‌ها نسبت به ميانگين دراز مدت و افزايش بي‌رويه مصارف کشاورزي به بحراني‌ترين وضعيت چند دهه اخير رسيده است؛ کاهش حدود 40 درصدي بارش‌ها نسبت به سال قبل و افزايش 1.5 تا 2 درجه‌اي دما (طبق آمار رسمي) در حوضه آبريز درياچه اروميه نشان مي‌دهد سال جاري يک سال استثنايي از نظر اقليمي بوده است. بررسي تحليلي بارش و روان آب در حوضه آبريز درياچه اروميه نشان مي‌دهد هر چند که بارش در حوضه درياچه اروميه نسبت به درازمدت 21 درصد و نسبت به سال آبي قبل حدود 40 درصد کاهش داشته است، ليکن روان آب در اغلب رودخانه‌هاي استان به‌ويژه در رودخانه‌هاي زرينه‌رود، سيمينه‌رود و مهاباد (که حدود 60 درصد حقابه زيست‌محيطي درياچه اروميه از اين سه رودخانه مهم تأمين مي‌شود) بيش از 70 درصد کاهش يافته است. بررسي آمار آب ورودي به مخزن سد بوکان و مهاباد نشان مي‌دهد ميزان آب ورودي به مخزن سد بوکان از ابتداي سال جاري تاکنون حدود 308 ميليون متر مکعب (23 درصد متوسط آورد بلند مدت) و آب ورودي به مخزن سد مهاباد حدود 40 ميليون متر مکعب (19 درصد متوسط آورد بلند مدت) بوده است. همچنين حجم روان آب ثبت شده در آخرين ايستگاه رودخانه سيمينه‌رود (ايستگاه هيدرومتري رسول آباد) در حدود 4 ميليون متر مکعب (1 درصد متوسط آورد بلند مدت) بوده است. عليرغم دريافت بارش ناکافي در ساير حوضه‌هاي فرعي منتهي به درياچه اروميه در سال آبي جاري، مجموع آب تأمين شده از رودخانه‌هاي نازلو، باراندوز، گدار، روضه‌چاي و همچنين سامانه انتقال آب سد کاني‌سيب تنها به حدود 447 ميليون مترمکعب (معادل 13 درصد از حقابه زيست‌محيطي درياچه) رسيده است. تحليل هيدرولوژيکي رابطه بارش و روان آب در اغلب رودخانه‌هاي حوضه آبريز درياچه اروميه نشان مي‌دهد که ميزان کاهش رواناب در مقادير بارش‌هاي کم به صورت نمايي کاهش مي‌يابد. دلايل اصلي کاهش نمايي رواناب در مقابل کاهش بارندگي به‌ويژه در سال آبي جاري، شامل: 1- افزايش دماي هوا که باعث بالا رفتن نياز آبي و خشکي محيط و برداشت‌هاي بيشتر شده است، 2- عدم وقوع بارش در ابتداي سال آبي جاري (پاييز 1403) که سبب بروز خشکي درازمدت و تجمعي، خشکي حوضه‌هاي مياني، کاهش رطوبت، کاهش عدد منحني حوضه و کاهش توليد آب در اين حوضه‌ها شده است، 3- افزايش تعداد چاه‌هاي غيرمجاز و برداشت از آب سطحي و زيرزميني که باعث شده بخشي از روان آب رودخانه‌ها از دسترس خارج شده و بعضا صرف تغذيه آبخوان‌ها شود 4- افزايش سطح زيرکشت در حوضه آبريز درياچه اروميه از سال‌هاي قبل به‌ويژه در بالادست حوضه‌هاي آبريز و برداشت انتقال آب به استخرهاي ذخيره آب در خارج از مسير رودخانه‌ها و 5- احداث بيش از 60 سد با حجم مخازن کمتر از 2 الي 3 ميليون مترمکعب در بالادست رودخانه‌ها در استان آذربايجان‌شرقي که سبب ذخيره آب در سدهاي مذکور و عدم ايجاد روان آب به سمت درياچه اروميه مي‌شود.*توسعه نامتوازن بخش کشاورزي دليل اصلي به وجود آمدن وضعيت فعلي درياچه اروميه استعيسي پور، ريشه اصلي بحران خشکي درياچه اروميه را در توسعه گسترده و ناپايدار اراضي کشاورزي در بالادست حوضه آبريز رودخانه‌هاي اصلي منتهي به درياچه است عنوان کرد و گفت: مساحت اين اراضي طي سه دهه گذشته از 350 هزار هکتار به بيش از 800 هزار هکتار رسيده و عملاً حقابه مورد نياز درياچه را بلعيده است. اين تغيير به معناي تبديل گسترده اراضي ديم و ملي به باغات و اراضي آبي است. اگر مصرف هر هکتار اراضي کشاورزي را حدود 7 تا 8 هزار مترمکعب در نظر بگيريم، حدود 4.5 تا 5 ميليارد مترمکعب آب تجديدپذير حوضه،تنها در کشاورزي مصرف مي‌شود. با احتساب ساير مصارف حوضه، بيش از 90 درصد آب تجديدپذير حوضه مصرف مي‌شود درحالي که براساس استانداردهاي بين‌المللي، حداکثر ميزان مصرف آب تجديدپذير حوضه مي‌بايست کمتر از 40 درصد باشد. علاوه بر اين در کنار اين توسعه اراضي، تغيير الگوي کشت از کم مصرف به پرمصرف نقش بسزايي در افزايش سهم مصرف بخش کشاورزي داشته است.وي گفت: يکي ديگر از مشکلات جدي، سدهاي کوچک متعددي است که در استان آذربايجان شرقي و بر روي سرشاخه‌ها ساخته شده‌اند. حداقل 60 سد کوچک در اين منطقه وجود دارد که از اواخر دهه 70 ساخته شده‌اند. درحالي که بايد سالانه 450 ميليون مترمکعب آب از سرشاخه‌هاي آذربايجان شرقي وارد درياچه شود، در دو سال گذشته اين عدد کمتر از 50 ميليون مترمکعب بوده‌است.بنابراين، وضعيت فعلي درياچه اروميه پاسخ طبيعي حوضه به عملکرد مداخلات انساني در قالب توسعه ناپايدار حوضه در بخش‌هاي مختلف بخصوص توسعه ناپايدار کشاورزي در سال‌هاي قبل است.*پيامدهاي فاجعه‌بار عدم احيا درياچه چيست؟مدير دفتر برنامه‌ريزي و تلفيق ستاد احياي درياچه اروميه معتقد است در صورت عدم تأمين آب موردنياز درياچه، گردوغبار نمکي درياچه به محيط اطراف پراکنده خواهد شد. اين پديده به نابودي اراضي کشاورزي، تخريب شهرها و مهاجرت اجباري ساکنان منجر خواهد شد. اين فاجعه مي‌تواند به خالي از سکنه شدن بخش عظيمي از کشور و به‌خطرافتادن زندگي 14 تا 15 ميليون نفر از هم‌وطنانمان منجر شود.*آيا اميدي براي احياي درياچه اروميه وجود دارد؟عيسي پور مي‌گويد: تنها دو مسير براي احياي درياچه اروميه وجود دارد و در انتهاي هر دو مسير درياچه اروميه احيا مي‌شود. مسير اول که مسير عقلاني است، اينست که مصارف در سطح حوضه به ميزاني بازگردانده شود که در زمان پايداري درياچه وجود داشت. در اين مسير همه ذينفعان حوضه اعم از مردم و دولت با کمک هم با کاهش مصرف آب در بخش‌هاي مختلف بخصوص کشاورزي، حقابه زيست محيطي درياچه اروميه را تأمين نمايند. بخش زيادي از اين حقابه در اراضي غيرمجاز ملي به صورت غيرقانوني به مصرف مي‌رسد و هيچ محمل قانوني براي مصرف آب در اين اراضي ملي و دولتي وجود ندارد.مسير دوم که از قضا اين مسير هم به احيا ختم مي‌شود مسيري غيرعقلاني و غيرقابل توصيه است. اين مسير را درياچه اروميه از طريق انتقام از مداخلات انساني ناپايدار انتخاب مي‌کند. اين مسير هرچند زمان بر هست ولي نهايتا به احيا منجر مي‌شود. در اين مسير گرد و غبارهاي نمکي منجر به از بين رفتن اراضي کشاورزي و حتي مناطق مسکوني در محيط اطراف حتي بخش‌هاي وسيعي از منطقه شده و پس از بين رفتن محل‌هاي مصرف، آب توليد شده در حوضه بدون مصرف بعنوان حقابه وارد درياچه اروميه مي‌شود. به عبارت ديگر درياچه اروميه حقابه خودش را با زور مي‌ستاند.*راهکارهاي جديد ستاد احيا درياچه اروميه چيست؟مدير دفتر برنامه‌ريزي و تلفيق ستاد احياي درياچه اروميه اطهار داشت: دبيرخانه کارگرووه ملي نجات درياچه اروميه از دو مسير بالا مسير عقلاني را انتخاب کرده است. اين دبيرخانه معتقد است درياچه اروميه به‌صورت عقلاني و با تغييرات بنيادين در الگوي مصرف قابل احيا است؛ چرا که پتانسيل و ظرفيت توليد آب در حوضه تغيير نکرده، اما منابع موجود به‌شدت و فراتر از ظرفيت واقعي مصرف مي‌شوند. در اين راستا دبيرخانه کارگروه ملي نجات درياچه اروميه سه راهکار عمده زير را از طريق دستگاه‌هاي اجرايي ذيربط و وزراتخانه‌هاي مربوطه عضو کارگروه ملي نجات درياچه اروميه در دستور کار قرار داده است.1 - رفع تصرف از اراضي ملي و ديم که به صورت غيرمجاز و غيرقانوني و با برداشت از منابع آب رودخانه‌ها و چاه‌ها تبديل به راضي کشاورزي شده‌اند.اين اراضي مرتعي و ملي که عموماً در ارتفاعات هستند به صورت غيرمجاز مورد تصرف قرار گرفته و از طريق لوله و پمپاژ آب بهنگام رودخانه‌ها و چشمه‌هاي بالادست به محل مصرف منتقل و مورد مصرف قرار مي‌دهند. حداقل ميزان برداشت و مصرف آب توسط اين اراضي حدود 1.5 ميلياد متر مکعب برآورد مي‌شود.2 - اصلاح الگوي کشت حوضه آبريز درياچه اروميه از الگوي پرمصرف به الگوي کم مصرف آب. با اصلاح الگوي کشت حدود0.5 الي 0.7 ميليارد امکان صرفه‌جويي آب ود دارد.3- اصلاح روش‌هاي آبياري و کاهش مصرف آب در اراضي حقابه‌دارکه با اصلاح روش‌هاي آبياري امکان صرفه‌جويي و کاهش مصرف آب به ميزان 1 ميليارد متر مکعب وجود دارد.وي گفت: علاوه بر اين استاندار آذربايجان غربي و دبيرکارگروه ملي نجات درياچه اروميه، همزمان با برنامه‌ريزي براي مديريت و کاهش مصارف در حوضه آبريز درياچه اروميه و احياء اين اکوسيستم ارزشمند کشور، موضوع تغيير مسير توسعه استان را کليد زده و در حوزه اشتغال، سرمايه‌گذاري و معيشت جايگزين گام‌هاي مهمي برداشته است تا در صورت کاهش اشتغال در بخش کشاورزي مشکلي براي معيشت مردم منطقه پيش نيايد.وي افزود: به منظور عملياتي نمودن راهکارهاي فوق برنامه‌ريزي‌هاي لازم درحال انجام است و دبيرخانه کارگروه ملي نجات درياچه اروميه به منظور بروزرساني نقشه راه احياي درياچه اروميه، از وزارتخانه‌هاي نيرو و جهاد کشاورزي برنامه‌هاي کوتاه مدت، ميان مدت و بلند مدت براي نحوه عملياتي نمودن راهکارهاي فوق را درخواست نموده است.مدير دفتر برنامه‌ريزي و تلفيق ستاد احياي درياچه اروميه با دعوت از عموم مردم منطقه و کشور، براي ارائه راهکارهاي خود براي کاهش مصرف آب و همچنين نحوه اجرايي نمودن راهکارهاي فوق اظهار داشت: بديهي است بدون همراهي و همکاري مردم و ذينفعان امکان احياي درياچه اروميه وجود ندارد و لازمه انتخاب مسير عقلاني براي احياي درياچه اروميه مشارکت و همکاري مردم است. وي گفت: دبيرخانه کارگروه ملي درياچه اروميه معتقد است با اجراي راهکارهاي صحيح و درست و انتخاب مسير عقلاني در کمتر از يک دهه مي‌توان به احياي درياچه اروميه دست‌يافت.*سخن آخربا توجه به بوجود آمدن وضعيت موجود و خشک شدن کامل درياچه اروميه، مردم منطقه انتظار دارند در عمل نتيجه برنامه‌ها و پيش بيني‌هاي انجام شده توسط ستاد احياي درياچه اروميه را در عمل مشاهده نمايند چرا که در سال‌هاي متوالي گذشته تمام برنامه‌ريزي‌ها و اقدامات انجام شده ابتر مانده و علاوه بر اينکه تأثيري در احياي نگين فيروزه‌اي شمالغرب کشور نداشته، بلکه هر سال بر کوچک شدن و خشک شدن آن نيز افزوده شده است. رضا امين آذر–خبرنگارروزنامه جمهوري اسلامي دراروميه*دلايل بسياري براي خشک شدن درياچه ذکر شده است. کاهش بارندگي، برداشت بي‌رويه آب از منابع ورودي، سدسازي‌هاي ايران و ترکيه، استفاده از منابع سطحي توسط کشاورزان، حفر چاه‌هاي غيرمجاز و اجراي طرح‌هاي عمراني بدون ملاحظات زيست‌محيطي از دلايل اصلي افت مداوم تراز آبي درياچه تا سال 1404 عنوان مي‌شود*استاندار آذربایجان‌غربی: اقدامات ويژه‌اي با حمايت‌هاي جدي رئيس جمهور درحال شکل‌گيري است که انشالله خبرهاي خوبي در اين زمينه به محض حصول نتيجه نهايي به ملت شريف خواهيم داد* با توجه به بوجود آمدن وضعيت موجود و خشک شدن کامل درياچه اروميه، مردم منطقه انتظار دارند در عمل نتيجه برنامه‌ها و پيش بيني‌هاي انجام شده توسط ستاد احياي درياچه اروميه را در عمل مشاهده نمايند*احیای دریاچه ارومیه با برطرف ساختن موانع ایجادشده، قابل انجام است
